Een "opmerkelijke belastingconstructie", zo stellen ambtenaren van verschillende ministeries, toezichthouders, planbureaus en het Centraal Bureau voor de Statistiek in een gezamenlijk onderzoeksrapport. Er zijn bovendien risico's op misbruik. De ambtenaren schetsen meerdere beleidsopties om een einde te maken aan de giftenaftrek.
Siep Wijsenbeek, directeur van de branchevereniging van vermogensfondsen FIN, zegt in een reactie dat het geen belastingtruc is. "De rijke gevers verdienen er niets aan. Je betaalt misschien geen belasting, maar er gaat per saldo meer geld naar het goede doel. Daar profiteert de hele samenleving van."
Wijsenbeek wijst erop dat in de wet staat dat bestuurders van een anbi-stichting niet over het vermogen van een stichting mogen beschikken alsof het hun eigen geld is. Het moet uitgegeven worden aan het algemeen nut. "Dus eens gegeven is ook altijd gegeven."
Toch ziet de Belastingdienst gevallen waarbij het 'weggeven' van vermogen niet betekent dat de gever daadwerkelijk inkomsten misloopt. In die gevallen schenkt de gever alleen het zogenoemde bloot eigendom van aandelen aan de anbi. De gever houdt dan het vruchtgebruik. Dat betekent dat de winstuitkeringen van de aandelen niet naar de anbi gaan, maar naar de donateur.
"Deze constructie staat bij de Belastingdienst op de radar", zegt Wijsenbeek van de FIN. "Ik garandeer je dat de fiscus giften van miljoenen euro's niet mist. Daarom worden grote giften van tevoren afgestemd met de Belastingdienst."
Maar de Belastingdienst ziet meer vormen van misbruik, zoals 'leegdeclareren'. De bestuurders van anbi's declareren dan hoge kosten bij hun eigen stichting. "Niet het algemene belang van de anbi staat voorop maar het particuliere belang van de bestuurders om te kunnen (blijven) declareren staat voorop", stelt het ministerie van Financiën.
Wijsenbeek kent geen praktijkvoorbeelden van 'leegdeclareren'. Hij benadrukt dat fondsen ook zelf verantwoordelijkheid nemen door transparantie en zelfregulering.
Bij grote periodieke giften gaat de donatie in veel gevallen naar een zelf opgerichte anbi, blijkt uit het rapport. Van alle miljonairs die regelmatig donaties doen, deed 66 procent dat in 2017 aan een eigen anbi. Van miljonairs met een vermogen met meer dan 25 miljoen euro gold dat zelfs voor 94 procent.
Dat veel van dit soort grote donateurs hiermee voorkomen dat ze belasting moeten betalen, blijkt ook uit het rapport. Van de 100 mensen die de hoogste giften aftrokken in hun belastingaangifte, lukte het in 2019 88 om hun belasting over inkomsten uit werk daarmee naar nul te krijgen. Sommigen lukte het zelfs om de hele inkomstenbelasting teniet te doen.
De route is niet nieuw, maar de nieuwe cijfers geven wel een inkijkje in hoe populair de belastingconstructie is. Zo meldt de Belastingdienst ook dat het aantal geregistreerde anbi's tussen 2008 en 2020 gestegen is van 33.000 naar 45.000. Al kan dat ook komen doordat er veel normale goede doelen bij zijn gekomen.
Of de belastingconstructie mag, hangt af van de invulling ervan. Uit een rapport dat staatssecretaris Van Rij in juni aan de Tweede Kamer aanbood, blijkt dat de kans op fraude bij anbi's aanzienlijk is.
De onderzoekscommissie oordeelt dat het toezicht op de anbi's gebrekkig is. "Het is onbekend hoeveel fraude anbi's plegen omdat het anbi-team nauwelijks toekomt aan opsporing van fraude", schrijft de commissie.
Het kabinet komt in het najaar met een reactie op de rapporten.